Oya Baydar’ın yeni romanı ‘Hatırlamanın ve Unutuşun Kitabı’, Can Yayınları tarafından yayımlandı. Baydar romanda, iktidar problemi üzerinden okura bellek, devlet ve hayat üzerine özel bir metin sunuyor. Bir yandan Türkiye’nin karanlık periyotlarını araştıran, öbür yandan insan münasebetlerinin ne derece çetrefilli olabileceğini anlatan roman, karakterleri, örgüsü ve lisanıyla farklı bir yerde duruyor.
Oya Baydar ile yeni romanı ‘Hatırlamanın ve Unutuşun Kitabı’ üzerine konuştuk.
Oya Baydar ‘BEN ‘İNSAN’IN PEŞİNDEYİM’
‘Hatırlamanın ve Unutuşun Kitabı’, öncelikle bir iktidar problemini ele alıyor ve bu husus, birçok açıdan romanın üzerine kurulu olduğu ana çizgisi da meydana getiriyor. “İktidar”, sizin daha evvelki romanlarınızda da sık sık tartışmaya açtığınız husus ve kavramlardan biri olarak da düşünülebilir. Oya Baydar yazınında iktidar konusunu bu kadar kıymetli kılan nedir? İktidarı hangi düşünsel çerçeveyle ele almak gerek?
Haklısınız; yalnızca bu romanda değil öbür yazdıklarımda da “iktidar” kavramı/ olgusu anlatıyı direkt ya da dolaylı biçimde belirliyor, yönlendiriyor. Ben “insan”ın peşindeyim. Edebiyatın, her istikametiyle insanı anlamak ve anlatmak uğraşı olduğunu düşünürüm. İnsanın çoğunlukla trajik olan yazgısını anlatmaya çalışırken siyasal, ekonomik, cinsiyetçi iktidarın insanları ve toplumları nasıl etkilediğini, bahtlara nasıl hükmettiğini görmemek mümkün mü? Sıkça kullanıldığı için biraz da klişeleşmiş olan “İktidar bozar, mutlak iktidar daha çok bozar” özdeyişi yalnızca siyasi alanda değil birey insanın ikili bağlarında de doğrulanır.
İktidar, tahakkümü (baskı yaparak hükmetmeyi) içerir. Özünde eril olan iktidar, toplumu ve kadın-erkek bireyleri kuşatır, bahtlarına hükmeder. İnsanı anlamaya ve anlatmaya çalışırken temel içgüdü olarak gördüğüm iktidar olgusu çıkıyor karşıma.
İktidar, ‘Hatırlamanın ve Unutuşun Kitabı’nda da ana izleklerden biri olarak karşımıza çıkıyor. Ana karakterin iktidarla kurduğu bağ, iktidarı elinde tutmak için giriştiği uğraş ve sonrasında olanlar bu mevzunun hâlâ ne derece canlı ve değerli olduğunun altını çiziyor. İktidar dileği, bu yeni romanınızdaki ana karakteri ve onun fikirlerini nasıl etkiledi?
Aslında iktidar hırsıyla dolu bir anti-kahraman yaratmak istemiştim. İktidarın zirvelerinde, istihbarat örgütünün başında bir adam. Doruğa tırmanmak ve orada kalabilmek için etik kıymetlerden adım adım uzaklaşırken yaptıklarını kendi vicdanında devletin, milletin şanlı çıkarları gerekçesiyle aklayan biri. Karakterim cani ruhlu, kaba, gaddar biri değil; düzgün yetişmiş, rafine, gelişkin bir kişilik. Bu yüzden de sorumlu olduğu hataların günahların şanlı çıkarlar uğruna vazife gereği olduğuna kendisini inandırmış. Zira kendisiyle yüzleşmeye, hesaplaşmaya kalkışırsa yenik düşeceğini biliyor. Bu onun korunma düzeneği, taa ki… Taa ki ne vakte kadar? Daha fazla detaya girmeyim ki okurlar merak etsin!
‘İKTİDAR HEDEF OLDUĞUNDA UĞRUNA ÇOK ŞEY YİTİRİLİR’
Romanın ana karakteri kendi şahsî kanılarıyla iktidar dileği ortasında gidip gelen ve nihayetinde bütün bir ömrünü muktedir olma niyetiyle şekillendiren bir yapıya sahip. İktidarı seçmek, beraberinde öteki her şeyi reddetmeyi mi getirir? İktidar nasıl olur da kendisinden diğer her şeyi böylesine güçlü bir halde silip yok eder? (Aşk, aile, geçmiş…)
Belirttiğiniz üzere, romanın ana karakteri muktedir olma tutkusunun esiri fakat iktidar uğruna çok şeyi yitirmesine neden olan bu tutkunun onun çocukluğundan gelen, içinde geliştiği ortamla, aileyle, jenerasyonlar boyunca sürmüş birikimlerin transferiyle direkt bağlantısı var. Bütün hayatı tek bir gayeye ulaşma gayretiyle şekilleniyor. Emele ulaşmasına mahzur olarak gördüğü ne varsa feda ederek kişilik bütünlüğünü muhafazaya çalışıyor. Şuuru kararıp hafızanın karanlık labirentlerinde dolaşmaya başladığında istemsiz de olsa yitirdikleriyle yüzleşmek zorunda kalıyor.
Evet; iktidar hedef olduğunda uğruna çok şey yitirilir.
Romanın ana karakteri bir yerde kendi anadiline döner ve “Mi kerd Dâye” diye sayıklar. Bu sahne romandaki değerli anlardan birinde gerçekleşir. Pekala ana karakter neden yalnızca bu cümleyi kendi anadilinde kurar? Anadil ve geçmişe dönüş, ana karakter bağlamında nasıl bir mana tabir eder?
“Mi kerd Dâye / Ben yaptım anne” bence bu romanın özetidir. Çocukluğa, masumiyete dönüştür. Ömrü boyunca reddettiklerinin, unutmak istediklerinin hatırlanışıdır. Birebir vakitte hatanın kabulüdür. Annenin yıllar yıllar ötesinden gelen karşılığı, “Biliyorum sen yaptın, ikrarda salah vardır (itiraf kurtuluştur)” olur.
Romandaki bayan karakterler evvel iktidara teslim olan, akabinde bu yapıya sessizce de olsa güçleri oranında karşı koyma dileğiyle hareket eden bir yapıya sahipler. O denli ki onları, içlerinde bulundukları durumu ve yansılarını anlamak, takip etmek mümkün olur. ‘Hatırlamanın ve Unutuşun Kitabı’nda bayanların iktidarla münasebetleri, iktidarı kabulleniş ve ona sessizce de olsa karşı koyuşlarını nasıl görmek gerekir?
Daha evvel de söylemeye çalıştığım üzere iktidar ve tahakküm özünde erildir. Bayanların iktidar hissinden tamamen muaf olduklarını düşünmüyorum lakin iktidar karşısında pasif pozisyondadırlar. ‘Hatırlamanın ve Unutuşun Kitabı’ndaki iki bayan karakter, aşk uğruna, sevgi uğruna bir mühlet boyun eğdikleri muktedir erkekten kopmayı, erkek toplumunun cenderesinden kurtulup özgürleşmeyi -geç de olsa- başarıyorlar. Günümüzde dünyada da ülkemizde de bütün zahmetlere ve eril iktidar tahakkümüne karşı bayanların özgürleşme gayretinde değerli adımlar attıklarını düşünüyorum.
Hatırlamanın ve Unutuşun Kitabı, Oya Baydar, 240 syf., Can Yayınları, 2024.
Kadın karakterin geçmiş üzerine düşündüğü, hayatını tekrar yorumlayıp bütün bir hayatını gözden geçirdiği sahneler birçok açıdan bir yüzleşme olarak görülebilir. Bu noktada onun için geçmiş, yüzleşilmesi gerektiği kadar eşelenmesi de gereken bir ögeye dönüşür. Onun için geçmişi bu kadar onulmaz ve yüzleşilmesi zarurî yapan nedir?
Kadın karakterin Adama duyduğu marazî tutkudan sıyrılıp özgürleşmesi ve kişiliğine kavuşabilmesi için kendi hisleriyle da yüzleşmesi, bu münasebetin ne olduğunu: -aşk mı, cinsel tutku mu, muktedirin iktidar gücüne biat mı?- yürekle sorgulaması gerekiyor. Sorgusuz sualsiz kabullendikleriyle hesaplaşması gerekiyor. Bu tıpkı vakitte adım adım gelişen bir farkındalık sürecidir. Ki bu süreç onu yeni bir ömür taşıyacaktır.
‘OKURLARDAN BİRİNCİ 30-40 SAYFADA SABIRLI OLMALARINI RİCA EDİYORUM’
Romanın giderek çözümlenen, lakin başlarda okuru zorlayan, buna karşılık derinleşen bir lisan ve yapısı var. Romanın lisanına ve kurgusuna nasıl çalıştınız? Romanın lisanını nasıl geliştirdiniz?
Okurun, bilhassa başlarda zorlanacağını biliyordum, bundan da korkuyordum. Fakat anlatmak istediğimi basmakalıp bir lisan ve üslupla anlatamazdım; karakterlerimi, bilhassa de Adamı bütün boyutları, çelişkileri, travmaları ile yansıtamazdım. Kıssayı embolinin sakatladığı kararmış bir şuurla, hafızanın oyunlarıyla, sayıklamalarla, bir belirip bir kaybolan anımsamalarla anlatmaya yürek ettim. Kurguyu oturtabilmek, lisanı kurabilmek için psikolog arkadaşlarımdan, beyinle ilgili çalışan nörologlardan yardım aldım. Okurlardan başlarda, birinci 30-40 sayfada sabırlı olmalarını rica ediyorum. Birinci kısımlardan sonra her şey yerli yerine oturacak, sayıklamalı hafıza seyahatini izlemek kolaylaşacak. Alışılmış biraz da yakın toplumsal-siyasal tarih anımsaması gerekebilir.
Zeytin ağacı, yeniden bu romanda sizin üzerinde durduğunuz en kıymetli imgelerden biri olarak dikkat çeker. Son olarak bir imge olarak zeytin ağacına romanda nasıl yer verdiniz ve neden bilhassa zeytin ağacı üzerinde durdunuz?
Zeytin ağacı hem bir imge hem de baş kahramanın travmatik çocukluğunun geçtiği bölgeyi tanımlayan bir imaj. Zeytin çorak, kayalık topraklarda yüz yıllarca yaşar ve eser verir. Yumuşak direnişin simgesidir. Şahsî bir yanı da var: zeytin ağaçlarının ortasında yaşıyorum.